De zin van het leven kent vele gezichten, hoe krijg je ze in het oog?

door Jos Nierop

De zin van het leven – mensen moeten vaak een beetje lachen bij die woorden. ‘Nou, nou! En… wat is die zin van het leven dan, beste man?’ Hieruit spreekt het besef dat we de zin van het leven nooit helemaal onder woorden kunnen brengen, en dat het wat ambitieus is om dat te proberen.

Toch is het een belangrijk onderwerp, aangezien veel mensen lijden aan het gemis eraan: een gevoel van nutteloosheid, zinloosheid, verveling, verwarring, rusteloosheid of sleur. Wel werken, maar geen vervulling ervaren, wel met mensen zijn, maar je eenzaam voelen, wel op vakantie gaan, maar daar niet echt van kunnen genieten. Hoe krijg je er weer zin in wanneer de zin in het gedrang is gekomen? Hieronder roep ik de hulp in van de ervaren existentieel psychiater en schrijver Irvin Yalom (1931-heden). We duiken in zijn inspirerende werk op zoek naar antwoorden.

De vier ultieme zorgen van het bestaan

In zijn omvangrijke boek Existential Psychotherapy (1980) schrijft Yalom over de vier ‘ultimate concerns of life’ – de ultieme zorgen van de mens:

1. De dood (de meest prominente van de vier)
2. Vrijheid
3. Existentiële afzondering
4. Zinloosheid

Wat bedoelt hij hiermee? De meeste mensen willen niet dood (de angst voor en de zinloosheid van tijdelijkheid), ze vrezen de ‘grondeloze’ vrijheid in deze postmoderne cultuur (‘wat moet ik met mijn tijd?’), ze willen niet eenzaam zijn (terwijl we op een bepaald niveau altijd alleen, onkenbaar zijn) en ze willen een betekenisvol leven leiden (waar die betekenis niet direct gegeven is). Dat zijn flinke uitdagingen die kunnen uitmonden in psychische klachten. Volgens Yalom zijn psychische klachten altijd terug te brengen tot bewustwording van één van de vier ultimate concerns. We kunnen ons bijvoorbeeld iemand voorstellen die eenzaamheid en sleur ervaart in het werk. Hier kan sprake zijn van de diepere pijn van existentiële afzondering (ten diepste alleen zijn) en een gevoel van zinloosheid (waar werk ik eigenlijk voor?).

Van de vier zorgen naar het teweegbrengen van rimpelingen

Yalom is een existentialist, hij gelooft niet in een God en meent dat we het klusje als mens zelf moeten klaren. Op zoek naar antwoorden laat Yalom zich inspireren door de grote filosofen. Het idee van het teweegbrengen van ‘rimpelingen’ is voor hem een betekenisvol en praktisch antwoord op de vier ultieme zorgen.

Rimpelingen: hoe jouw daden zich eerst klein, maar dan steeds verder en breder uitspreiden onder de mensen. Eén ‘goede daad’, een vriendelijk gebaar, kan een enorme impact hebben. Onder andere hierin vinden existentialisten hun zin; ze maken zin in wat ze teweegbrengen, daarin overstijgen ze zichzelf en de dood.

Hoe zit het met de vierde van de ultimate concerns, zinloosheid? Een extreem voorbeeld: wat als je opgesloten wordt in een concentratiekamp en je naam een nummer wordt? Waar vind je zin te midden van zinloosheid?

Je lijden moedig aanvaarden

Laatst las ik het boek ‘Man’s search for meaning’ (1945) van de psychiater en Auschwitz-overlevende Victor Frankl (1905-1997). Hij schreef als psychiater over zijn ervaringen in concentratiekampen. Hij laat zien hoe je altijd vrij bent in de houding die je kiest ten opzichte van je situatie. Je beschikt over geestelijke vrijheid.

Frankl zag dat de ‘wil tot betekenis’ bij iedere gevangene sterk aanwezig was, maar dat het veel mensen niet lukte de zin te vinden in die toen zo grauwe omstandigheden. Hij zag dat een mens zijn levenskracht en veerkracht verliest wanneer de wil tot betekenis onbeantwoord blijft.

Een aantal zaken zorgden bij Frankl voor het gevoel dat zijn leven nog zin had:

1. Hij bleef trouw aan zijn persoonlijke overtuigingen;
2. mooie herinneringen;
3. de liefde voor zijn vrouw;
4. de liefde voor de natuur;
5. levensdoelen: hij wilde overleven en een manuscript publiceren.

Wat mij voornamelijk inspireert is Frankl’s stelling dat we zin kunnen vinden in ons lijden, zelfs in de meest extreme omstandigheden. In de houding die we kiezen, door onze geestelijke vrijheid in te zetten, kunnen we zin ontdekken: moedig aanvaard lijden. Dat komt samen in twee woorden: ondanks alles… Ook te midden van minder extreme omstandigheden kunnen we zin ontdekken.

De vele gezichten van de zin van het leven

In zijn boek presenteert Yalom ‘de vele gezichten van de zin van het leven’, te beginnen bij altruïsme (1). Op zoek naar betekenis kunnen we onszelf afvragen wat we bij willen dragen aan het leven van anderen, door onze focus te verleggen van onszelf naar de ander. Welke rimpelingen willen we teweegbrengen?

‘Naast’ altruïsme (1) is ook de inzet voor een bepaald hoger doel (2) een mogelijkheid om betekenis te ervaren. Door je te weiden aan een taak die jouzelf overstijgt en waarvan je inspanningen als rimpelingen voorbij je dood door kunnen werken. Dat kan ook iets kleins zijn. Een voorbeeld is het manuscript van Victor Frankl; hij wilde koste wat het kost zijn inzichten delen met de wereld. In het slot van dit artikel nuanceer ik dit tweede gezicht van zinvolheid.

Ten derde is, aansluitend op voorgaande, een creatief leven volgens Yalom een betekenisvol leven. Hij doelt niet alleen op kunstenaars die iets moois of inspirerends maken – op zichzelf een betekenisvolle activiteit – maar breder op ‘creatief leven’; creativiteit als levenshouding.

Hoe zit het, ten vierde, met ‘genieten van het leven’? Frikadellen, het EK-voetbal, carnaval, champagne op het strand, zonsondergangen… ze zijn misschien wel betekenisvol te noemen, want we vieren het plezier dat in het leven gevonden kan worden. Bovenstaande drie bronnen van betekenis zijn – mocht je er zo naar willen kijken – in zekere zin ook verbonden aan dit vierde gezicht van zinvolheid. Iets voor anderen doen, werken aan een hoger doel, en creativiteit… misschien zijn deze wegen eerst uitdagend, maar ze brengen ons vaak plezier (of ‘geluk’), ook al is dat niet het initiële doel.

Ten vijfde spreekt Yalom over zelfactualisatie als een bron van persoonlijke betekenis. Zoals een eik ‘zichzelf wordt’, worden wij een volwaardige volwassene. Om dit te bewerkstelligen, moeten we soms weerstand bieden tegen de richting waarin de maatschappij ons duwt:

“In fact, Maslow views society as an obstruction to self-actualization because it so often forces individuals to abandon their unique personal development and to accept ill-fitting social roles and stifling conventionality. I am reminded of an old psychology text where I once saw two pictures, juxtaposed. One showed children playing with one another in all the freshness and spontaneity of childhood exuberance and innocence; the other, a crowd of New York subway travelers with vacant stares and mottled gray faces dangling lifelessly from the subway straps and poles. Under the two pictures was the simple caption: “What happened?” (Existential Psychotherapy, p. 438).

Zelfactualisatie gaat over authenticiteit, je eigen pad.

Het najagen van plezier en zelfactualisatie zijn individuelere bronnen van betekenis in vergelijking met de andere bronnen. De overige gezichten van betekenis die we hiervoor bespraken, gaan juist over zelftranscendentie, het zesde gezicht. Het leven begint bij jezelf, wanneer je jonger bent, maar daar eindigt het niet: “…one comprehends oneself in order not to be preoccupied with oneself.” (idem, p. 439).

Stoppen met druk-zijn

De zin van het leven kent kortom vele gezichten. Hoe kan het dat we ze soms uit het oog verliezen? Dat heeft onder andere te maken met het feit dat we in een prestatiesamenleving leven; het is bedoeling dat je als individu slaagt.

“Hoe is het?”

“Ja, druk.” Yalom weet mooi te formuleren hoe ons (hedendaagse) druk en productief zijn vaak een uiting is van het ‘wegrennen’ van zinloosheid: “In my experience one of the more common clinical forms of meaninglessness is a pattern of frenetic activity that so consumes the individual’s energy that the issue of meaning is drained of its toxin” (idem, p. 452). Vaak vraagt het weer in de ogen kunnen kijken van de gezichten van zinvolheid om een vertraging van je levenstempo. Uitademen, weer om je heen kijken, zodat je überhaupt kunt zien wat er is.

Misschien denk je, terwijl je dit leest: ‘wat een gedoe’. Leef je leven en denk er vooral niet te veel over na. Yalom gaat in het licht hiervan tegen het einde van zijn boek in op het onderscheid tussen streven naar bepaalde doelen en ‘versmelten’ met de stroom van het leven: “The belief that life is incomplete without goal fulfillment is not so much a tragic existential fact of life as it is a Western myth, a cultural artifact. The Eastern world never assumes that there is a “point” to life, or that it is a problem to be solved; instead, life is a mystery to be lived. The Indian sage Bhaqway Shree Rajneesh says, “Existence has no goal. It is pure journey. The journey in life is so beautiful, who bothers for the destination?” (idem, p. 470).

Hiermee nuanceren we het tweede gezicht (de inzet voor een bepaald hoger doel). Zingeving gaat niet uitsluitend over levensdoelen. Denk bijvoorbeeld aan een medewerker die jarenlang een bepaalde promotie heeft geambieerd. Wanneer zij die promotie niet krijgt, kan ze ontzettend teleurgesteld zijn. Er is dan het risico dat ze alles wat er wel was en is – de mooie ervaringen, successen en het contact met collega’s – uit het oog verliest.

Ik vind theorieën over de zin van het leven vaak onbevredigend, en dat is begrijpelijk. Juist door te ver uit te zoomen en het leven te veel te overdenken vanuit je stoel, ontstaat er een probleem. De oplossing is gelegen in een diepe betrokkenheid met je leven, en het wegnemen van de obstakels die je hiervan weerhouden; de obstakels tussen jou en altruïsme, een hoger doel, creativiteit, genieten, zelfactualisatie en zelftranscendentie. In navolging van de Boeddha schrijft Yalom over de grote vraag naar de zin van het leven: “One must immerse oneself in the river of life and let the question drift away” (idem, p. 483).

Een life counselor kan je ondersteunen bij het ‘dragen van zinloosheid’, om vervolgens ondanks alles een diepe betrokkenheid te behouden met je leven. Zou je dit als medewerker willen ervaren? Vraag dan aan je werkgever, bedrijfsarts of manager of ze jou een traject bij i mindLife gunnen. Aanmelden gaat eenvoudig via het online aanmeldformulier.